Klassieke muziek is in nauw verbonden met zijn tijd en geschiedenis. Wie bijvoorbeeld iets probeert te begrijpen van het oude Sovjetregime onder Stalin luistert naar Sjostakovitsj. Een korte schets over wie hij was en hoe hij omging met zijn tijd.
Het is een naam waar zelfs de meest doorgewinterde schrijver regelmatig over struikelt. Musici weten het echter wel vaak juist op te schrijven: Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975). Een even fascinerende componist als zijn naam doet vermoeden. Zijn familienaam wordt ook wel als Shostakovich of Schostakowitsch geschreven vanwege de omzetting vanuit het Russische alfabet naar het Engels of het Duits.
Je kunt het je tegenwoordig niet voorstellen, maar als jongen van 13 jaar studeerde Sjostakovitsje al aan het conservatorium van Sint-Petersburg. Sjouwde waarschijnlijk dagelijks een leren rugzak vol muziekstukken met zich mee. Hij was 19 jaar toen hij er afstudeerde op de eerste 1e symfonie. Dat werd meteen een hit, om het maar in moderne termen te noemen, en er zouden nog een flink aantal symfonieën volgen. In 1974, een jaar voor zijn dood, schreef hij zijn 15de.
De 5e symfonie was een antwoord op Stalin en een gebaar naar het volk
De 5e symfonie van Sjostakovitsj kreeg als ondertitel ‘het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek’ en dat was niet voor niets. Onder Stalins bewind moest de componist zich zien te handhaven. En dat deed hij. Hij conformeerde zich grotendeels aan de eisen die het Sovjetregime stelde. Artistieke vrijheid werden daarmee flink aan banden gelegd. Persoonlijke expressie en vernieuwing, waar het in de kunst en cultuur grotendeels om draait, werden onder het Stalinistische regime verboden.
Daar kunnen we ons tegenwoordig weinig bij voorstellen. Artistieke vrijheid is in onze huidige maatschappij gewoongoed. Je kunt, om bij de muziek te blijven, creëren wat je wilt. Dat gaat tegenwoordig zelf gemakkelijker dan ooit. Je pakt je computer uit je laptop-sleeve en kunt met verschillende programma’s componeren. Waar en wat je maar wilt. Dat was in de tijd van de Russische componist wel anders. Met de komst van Stalin werd die vrijheid verbannen.
Het volk begreep hem, Stalin niet
Die 5e symfonie van Sjostakovitsj was eigenlijk een antwoord op Stalins woorden. Hij noemde Sjostakovitsj een landverrader en kraakte zijn pas opgevoerde opera af. Uitvoeringen werden gestopt. Maar met die 5e symfonie, die hij bewust schreef voor het volk, werd hij weer gerehabiliteerd en werd zijn naam gezuiverd. Sjostakovitsj stopte veel persoonlijke tragedie in dit stuk en wist het zo te componeren dat het toch voldeed aan alle opgelegde voorwaarden door Stalin. Het volk begreep de boodschap die hij in het stuk had verwerkt, Stalin niet. Het werd hierdoor een van de meest populaire en bekendste symfonieën van de componist.
Meer weten over deze bijzondere en intrigerende componist? Er is een Nederlandstalige biografie over hem verschenen ‘Dmitri Sjostakovitsj, een leven in angst’ van Theodore van Houten en een privédomein boek ‘Getuigenis’, met de door Sjostakovitsj aan zijn vriend Volkov gedicteerde memoires. In het Engels zijn meer biografieën beschikbaar. Aanraders voor liefhebbers van klassieke muziek tegen het licht van een bijzondere geschiedenis. De moeite waard om eens te gaan bekijken in de boekhandel met de Zebra tas over je schouder. De boeken zijn ook online te vinden.